Autor: Małgorzata Leyko (2019)
scena sukcesywna
(niem. Sukzessionsbühne)
Termin określający zasadę przedstawiania miejsca akcji dramatycznej na scenie, które – w przeciwieństwie do średniowiecznej sceny symultanicznej – ukazywane jest oddzielnie dla każdej kolejnej sceny lub aktu za pomocą dekoracji zmiennych. Zbigniew Raszewski uważał, że „przejście od scenografii symultanicznej do sukcesywnej należy do najważniejszych przełomów w dziejach inscenizacji europejskiej” [Raszewski 2009, s. 19].
według systemu Niccolò Sabbatiniego
(przeciągnij myszą, by śledzić w zwolnionym tempie)
Zasada sukcesywnej zmiany scenerii, związanej z przenoszeniem akcji przedstawienia w inne miejsce, wykształciła się w XVI wieku wraz z utrwaleniem modelu przestrzeni teatralnej usytuowanej w odrębnym, całkowicie zadaszonym budynku.
Twórcy włoskiego teatru renesansowego zasadę dekoracji zmiennych wywiedli ze studiów nad traktatem Witruwiusza O architekturze ksiąg dziesięć, który opisał dwa typy urządzeń umożliwiających szybką zmianę dekoracji – scena versilis i scena ductilis oraz zasadę działania períaktoi (wł. telari) – ustawianych parami po bokach sceny, obracanych graniastosłupów, których poszczególne ściany przedstawiały fragment obrazu wyobrażającego inne miejsce akcji.
Metoda zmiany dekoracji przy użyciu telari upowszechniła się w teatrach europejskich do połowy XVII wieku, do czego oprócz włoskich inżynierów-dekoratorów – m.in. Bernarda Buontalentiego, Giulia Parigi, Giacoma Torellego – przyczynili się Inigo Jones w Anglii, Joseph Furttenbach w Niemczech, Jean Dubreuil we Francji czy Maciej Sarbiewski w Polsce.
Źródło grafiki: Encyclopédie ou Dictionnaire raisonné des sciences, des arts et des métiers, vol. 10 (plates). Paris 1772.
Od około 1620 telari zaczęto zastępować kulisami zastosowanymi po raz pierwszy przez Giovanniego Batistę Aleottiego i Giacomo Torellego w Teatro Farnese w Parmie. Dzięki sprzężeniu wszystkich kulis i uruchamianiu ich za pomocą przeciwwagi można było dokonać bardzo efektownej „zmiany otwartej” na oczach widzów.
System dekoracji kulisowej z kompletami blejtramów przesuwanych na wózkach lub w prowadnicach umieszczonych w podłodze sceny stosowano do połowy XIX wieku, kiedy zastąpiono je malowanymi płótnami podnoszonymi do sznurowni na podciągach.
W drugiej połowie XIX wieku, zwłaszcza w inscenizacjach zaliczanych do nurtu weryzmu historycznego, zmiana wieloelementowej dekoracji trójwymiarowej trwała długo i wymagała – czasami kilkakrotnie w czasie jednego aktu – opuszczenia kurtyny (niem. Zwischenvorhang), co zakłócało wrażenie iluzji scenicznej. Problem ten został rozwiązany dzięki wprowadzeniu sceny obrotowej.
Bibliografia
- Bożyk, Eugeniusz: Historia architektury budynku teatralnego i techniki sceny w teatrze europejskim, Warszawa 1956;
- Braun, Kazimierz: Przestrzeń teatralna, Warszawa 1982;
- Furttenbach Joseph, Architectura recreationis, Augsburg 1640 [wersja cyfrowa];
- Furttenbach Joseph: O budowie teatrów, przeł. i oprac. Zbigniew Raszewski, Gdańsk 2009;
- Król-Kaczorowska Barbara: Teatry Warszawy. Budynki i sale w latach 1748–1975, Warszawa 1986;
- Raszewski Zbigniew: Przedmowa, [w:] Marie-Antoinette Allévy-Viala: Inscenizacja romantyczna we Francji, przeł. Wojciech Natanson, Warszawa 1958;
- Miszalska, Jadwiga; Surma-Gawłowska, Monika: Historia teatru i dramatu włoskiego od XIII do XVIII wieku, Kraków 2008;
- Witruwiusz: O architekturze ksiąg dziesięć, przeł. Kazimierz Kumaniecki, Warszawa 1999.
- Sabbatini Niccolò: Pratica di fabricar scene e machine ne’ teatri, Ravenna 1638 [wersja cyfrowa];
- Sabbatini Niccolò: Praktyka budowania scen i machin teatralnych, Gdańsk 2009;
- Serlio Sebastiano: Il primo libro d’architettura di Sabastiano Serlio, Bolognese, Paris 1551 [wersja cyfrowa];
Wideo
Film prezentujący m.in. zmianę dekoracji w Slottsteater w Drottningholm.
