Autor: Małgorzata Leyko
scena pudełkowa
(fr. théâtre à l’italienne, niem. Guckkastenbühne)
Scena o zamkniętej przestrzeni, ograniczonej po bokach i od góry dekoracjami, nazywana także sceną typu włoskiego; polska nazwa wywodzi się z terminu niemieckiego Guckkasten – pudło do patrzenia. Wczesną formą sceny pudełkowej była scena kulisowa.
Od połowy XIX wieku, w miarę zastępowania dekoracji kulisowej przez dekoracje trójwymiarowe łączone z malowanymi prospektami, zmianie uległy proporcje sceny, która nie musiała już być tak głęboka, jak przy dekoracji kulisowej, natomiast wymagała większego zaplecza scenicznego: kulis bocznych (kieszeni), zascenia, a także nadscenia i podscenia, które służą do przygotowania dekoracji do kolejnych części przedstawienia i ich zmiany w jego trakcie.
Źródło: Charles Garnier, „Le nouvel opéra de Paris”, Paris 1880.
Wraz z doskonaleniem technik oświetlenia teatralnego (oświetlenie gazowe, elektryczne) gra aktorska mogła obejmować całą przestrzeń sceny. W okresie realizmu i naturalizmu pomieszczenia wewnętrzne przedstawiano jako tzw. „pawilon” – pokój z trzema ścianami i sufitem [niem. Zimmerdekoration].
1 – rampa, 2 – budka suflera, 3 – portal, 4 – fosa orkiestrowa, 5 – scena, 6 – kieszenie boczne, 7 – zascenie, 8 – widownia, 9 – loże parteru.
Źródło: Teki architekta Jana Zawiejskiego, Archiwum Narodowe w Krakowie.
Do końca XIX wieku nadrzędną zasadą sceny pudełkowej było wywołanie przez obraz sceniczny wrażenia doskonałej iluzji rzeczywistości. Sprzyjało temu oddzielenie terenu gry i obserwacji; okno sceniczne od strony widowni otaczała rama prosceniowa (portal), a oddzielała od niej rampa przednia oraz (czasami) fosa orkiestrowa. Wprowadzone pod koniec XIX wieku wygaszanie świateł na widowni podczas przedstawienia koncentrowało uwagę widzów na wydarzeniach scenicznych, ale jednocześnie powodowało ich wzajemną alienację.
1 – scena główna (wyposażona w scenę obrotową), 2 – przedscenie (przykryta fosa orkiestrowa), 3 – scena niższa (możliwość umieszczenia miejsc dla widzów), 4 – widownia, 5 – loże parteru, 6 – portal.
Źródło: Architekturmuseum der Technischen Universität Berlin
Artyści reprezentujący nurty awangardowe w teatrze od początku XX wieku występowali przeciwko modelowi teatru iluzjonistycznego, którego symbolem była scena pudełkowa. Przeciwstawiano jej różne rozwiązania architektoniczne z otwartą, zmienną przestrzenią gry, połączoną bądź przenikającą się z przestrzenią obserwacji. Przykładem odejścia od sceny pudełkowej może być Großes Schauspielhaus w Berlinie wybudowany w 1919 przez Maxa Reinhardta według projektu Hansa Poelziga, wyposażony w zmienne tereny gry z usytuowaną centralnie sceną arenową.
1 – pierścienie sceny, 2 – widownia. Źródło: Helena i Szymon Syrkusowie, „O teatrze symultanicznym”, „Praesens” 1930 nr 2.
W Polsce w nurcie reformy teatru pojawiły się projekty sceny narastającej Feliksa Krassowskiego, teatru symultanicznego Andrzeja Pronaszki i Szymona Syrkusa, sceny „Białej Ściany” Iwo Galla.
Jakkolwiek scena pudełkowa nadal stanowi dominujący w architekturze teatralnej układ przestrzeni gry, to od drugiej połowy XX wieku twórcy kwestionują jej historyczne zasady i na przykład przenoszą teren gry na widownię lub aranżują miejsca dla widzów na scenie.
Bibliografia
- Allévy-Viala, Marie-Antoinette: Inscenizacja romantyczna we Francji, przeł. Wojciech Natanson, Warszawa 1958;
- Bożyk, Eugeniusz: Historia architektury budynku teatralnego i techniki sceny w teatrze europejskim, Warszawa 1956;
- Braun, Kazimierz: Przestrzeń teatralna, Warszawa 1982;
- Wiles, David: Krótka historia przestrzeni teatralnych, przeł. Łukasz Zaremba, Warszawa 2012.
Wideo
Wielki teatr, scenariusz i reżyseria Sławomir Batyra, 2016.
Za kulisami Teatru Wielkiego w Warszawie podczas przygotowań do spektaklu Madama Butterfly
w reż. Mariusza Trelińskiego – m.in. praca ekipy technicznej.
