Hasła

Wczesna forma sceny pudełkowej, przystosowana do systemu dekoracji kulisowej, nazywana także włoską sceną barokową.

Dopełnieniem ustawionych po bokach sceny malowanych kulis – niezależnie od techniki ich zmiany (przesuwanie w rowkach, podnoszenie na podciągach) oraz materiału, z jakiego zostały wykonane (naciągnięte płótno, drewno) – był znajdujący się w głębi sceny prospekt oraz zamykające obraz sceniczny od góry, zwisające z nadscenia sofity lub paludamenty. Wszystkie elementy malowanej dekoracji organizowała zasada perspektywy, która wymagała dużej głębokości sceny oraz niewielkiego spadku poziomu podłogi w kierunku widowni (ok. 1–4%).

W Teatro Farnese w Parmie (wybudowanym w 1618), gdzie po raz pierwszy zastosowano scenę kulisową, jej głębokość wynosiła 40 m, a szerokość 12 m. Oświetlenie sceny kulisowej znajdowało się między kulisami oraz w rampie przedniej na granicy proscenium. Aby uzyskać właściwy efekt optyczny, konieczne było wyraźne oddzielenie przestrzeni sceny od widowni (rampa i rama prosceniowa) oraz oddalenie widzów od miejsca gry. Dla utrzymania iluzji gra aktorów na scenie kulisowej musiała się koncentrować w jej strefie przedniej, by zachować odpowiednie proporcje postaci wykonawców w stosunku do architektury wewnętrznej lub zewnętrznej wyobrażonej na malowanych dekoracjach. Czasami – dla spotęgowania złudzenia – w głębi sceny pojawiały się dzieci w kostiumach dorosłych postaci. Pełny efekt iluzji zagwarantowany był jednak tylko dla widzów, których miejsca znajdowały się na przedłużeniu centralnej osi sceny i usytuowane niezbyt wysoko w stosunku do poziomu sceny. Pozostałe miejsca na widowni – po bokach lub wyżej niż poziom sceny – nie zapewniały widzom doskonałego wrażenia wizualnego.

David Wiles zalicza scenę kulisową do typu przestrzeni określanych platońską metaforą jaskini i nazywa ją „neoplatońskim modelem elitarnego spojrzenia” [Wiles 2012, s. 294], podkreślając zarówno arystokratyczne pochodzenie widzów, jak i uprzywilejowanie percepcji wzrokowej.

Scena kulisowa była najdłużej stosowanym typem sceny w teatrach europejskich; korzystano z niej do połowy XIX wieku, kiedy system dekoracji kulisowych zaczął być wypierany przez dekoracje trójwymiarowe. Oryginalne i kompletne wyposażenie sceny kulisowej zachowało się w wybudowanym w 1762 Slottsteater w Drottningholm w Szwecji, w którym nadal organizowane są przedstawienia, oraz w teatrze zamkowym w Českim Krumlově (budynek zachował się w stanie po przebudowie w 1761–1762; wyposażenie pochodzi z lat 1766–1767).

W Polsce scenę kulisową posiadał teatr Augusta II na Zamku Królewskim w Warszawie (1699) i Operalnia w Ogrodzie Saskim zbudowana dla Augusta III (istniała w latach 1748–1772). Główne cechy sceny kulisowej widoczne są w rozwiązaniach architektonicznych Teatru Królewskiego w Starej Pomarańczarni w Warszawie, wzniesionego w latach 1784–1788 przez Domenico Merliniego na zlecenie króla Stanisława Augusta.

Bibliografia

• Bożyk Eugeniusz: Historia architektury budynku teatralnego i techniki sceny w teatrze europejskim, Warszawa 1956;
• Braun Kazimierz: Przestrzeń teatralna, Warszawa 1982;
• Furttenbach Joseph, Architectura recreationis, Augsburg 1640 [wersja cyfrowa];
• Furttenbach Joseph: O budowie teatrów, przeł. i oprac. Zbigniew Raszewski, Gdańsk 2009;
• Król-Kaczorowska Barbara: Teatry Warszawy. Budynki i sale w latach 1748–1975, Warszawa 1986;
• Raszewski Zbigniew: Przedmowa, [w:] Marie-Antoinette Allévy-Viala: Inscenizacja romantyczna we Francji, przeł. Wojciech Natanson, Warszawa 1958;
• Sabbatini Niccolò: Pratica di fabricar scene e machine ne’ teatri, Ravenna 1638 [wersja cyfrowa];
• Sabbatini Niccolò: Praktyka budowania scen i machin teatralnych, Gdańsk 2009;
• Serlio Sebastiano: Il primo libro d’architettura di Sabastiano Serlio, Bolognese, Paris 1551 [wersja cyfrowa];
• Wiles David: Krótka historia przestrzeni teatralnych, przeł. Łukasz Zaremba, Warszawa 2012.

Materiały wideo

Film prezentujący m.in. zmianę dekoracji w  Slottsteater w Drottningholm.
 

Entrée d´Apollon z Triomphe d´Amour Jean-Baptiste'a Lully'ego (1704)
w wykonaniu Francesca Scarpato 27 października 2012, teatr zamkowy Český Krumlov. 
Choreografia Louis-Guillaume'a Pécoura odtworzona przez Helenę Kazárovą.