Opera w 3 aktach z prologiem i epilogiem; libretto: Julian Krzewiński (Maszyński).
Prapremiera: Warszawa 3 V 1923.
Osoby: hrabia Waldstein - baryton; Casanova - tenor; Laura - sopran; Jussuf-bej - bas; Zelma, jego córka - sopran; Wielki Eunuch - tenor; Izmaił-pasza - tenor; Fatma - sopran; Muezin - tenor; król Stanisław August - tenor; hrabia Branicki - baryton; Binetti, śpiewaczka - sopran; Kamieński, kompozytor - bas; Ryx, nadworny impresario - bas; pokojówka Binetti - sopran; lokaj - tenor, baron Nolli, prefekt weneckiej policji - bas; Caton - sopran; Marietta - sopran; hrabia Monti - tenor; kawaler Brandoni - baryton; kawaler Chiari - bas; dziewczęta tureckie, eunuchowie, dwór królewski, generałowie, pokojówki, goście, służba, straż.
Akcja rozgrywa się w XVIII w.
Prolog ukazuje Casanovę w czasach, kiedy na starość osiadł na łaskawym chlebie w zamku hrabiego Waldsteina w Czechach i oddał się pisaniu pamiętników swego bujnego, pełnego romantycznych przygód żywota. Oto białe karty zaczynają zapełniać się wspomnieniami młodzieńczych lat...
Akt I. Do ogrodów pałacowych Jussufa-beja nad Bosforem zakrada się żądny romantycznych przygód Casanova. Udaje mu się podpatrzyć z ukrycia młodziutką Zelmę, córkę beja, która wraz z towarzyszkami śpieszy do porannej kąpieli. Urok ślicznego dziewczęcia od pierwszego wejrzenia podbija serce młodzieńca, lecz próbę miłosnych wyznań brutalnie przerywa straż pałacowa, która aresztuje intruza. Casanova nie traci jednak głowy. Stawiony przed oblicze beja, przedstawia się jako poseł potężnej Rzeczypospolitej Weneckiej i z więźnia staje się wnet... witanym z honorami gościem. Jussuf-bej rad by nawet oddać mu swą córkę za żonę, lecz Casanova tylko z pozoru przyjmuje ten projekt z radością, bo oto już ma na oku nową zdobycz. Na wydane przez beja ku jego czci uroczyste przyjęcie przybył bowiem turecki dostojnik Izmaił-pasza ze swą żoną, Fatmą, ku której wnet zwróciły się niestałe uczucia Casanovy. Dowiedziawszy się, że Fatma w rzeczywistości jest wenecjanką i musiała poślubić Izmaiła wbrew woli, z tym większym zapałem wyznaje jej swą miłość i korzystając z nadarzającej się sposobności, ucieka wraz z nią do Wenecji.
Akt II rozgrywa się w Warszawie w czasach panowania króla Stanisława Augusta. Odsłona 1. W Parku Łazienkowskim ma się niebawem odbyć widowisko baletowe. Krótka rozmowa nadwornego impresaria Ryxa z poważnym, patriotycznie nastawionym kompozytorem Maciejem Kamieńskim wprowadza w atmosferę środowiska i zarazem zapowiada przygotowującą się dworską intrygę: oto nowy faworyt króla - Casanova, zamierza odbić potężnemu magnatowi, hr. Branickiemu, kochankę, włoską śpiewaczkę Binetti. Rozpoczyna się widowisko, w którym bierze udział również Binetti. Casanova potajemnie doręcza jej bilecik, co jednak nie uchodzi uwagi Ryxa.
Odsłona 2. Po skończonym przedstawieniu Binetti powraca do domu, gdzie zgodnie z zapowiedzią zawartą w doręczonym jej bileciku pojawia się niebawem Casanova. Czułą schadzkę przerywa jednak nieoczekiwane nadejście Branickiego, powiadomionego o tym spotkaniu przez Ryxa. Krótka, lecz gwałtowna sprzeczka obu rywali kończy się wyzwaniem na pojedynek.
Odsłona 3. W ustronnej części Parku Łazienkowskiego pojawia się Branicki (aria "Z drzew pożółkłych liść opada"), a niebawem przybywa też Casanova ze świadkami. Padają strzały - ciężko ranny Branicki osuwa się na ziemię. Casanova, któremu za pojedynek pod bokiem króla groziłyby poważne konsekwencje, musi co prędzej uchodzić z Polski.
Akt III. Za różne sprawki Casanova zamknięty został do straszliwych "komór ołowianych" w Wenecji. Potrafił jednak nie tylko uciec z więzienia, ale jeszcze dostać się do pałacu samego prefekta policji i z pomocą służby, przybrawszy na powrót arystokratyczny wygląd, oczywiście pod fałszywym nazwiskiem, pozyskać względy prefekta, ograć w karty jego gości i wreszcie - uprowadzić mu kochankę, a swoją dawną miłość, uroczą Caton (walc Caton "To dawny mój znajomy"), uchodząc wraz z nią szczęśliwie przed pościgiem (duet "Mam cię porzucić").
Epilog: Casanova zakończył swój pamiętnik. Rozważając dzieje swego życia, poczuł się głęboko rozczarowany. Z Całego barwnego pasma przygód i uciech pozostało mu tylko uczucie pustki, samotności i goryczy, jaką niesie z sobą starość.
Mniej ambitny w zamierzeniach twórczych od "Erosa i Psyche", skromniejszy pod względem formy, rozmiarów, a także użytych środków kompozytorskiej techniki, zyskał sobie jednak "Casanova" większą znacznie popularność wśród szerokich rzesz operowej publiczności. Sprawił to przede wszystkim melodyjny urok tej opery, barwność i efektowność całej szaty muzycznej, ale w wielkim stopniu przyczynił się też do jej sukcesów i sam temat: przygody słynnego włoskiego awanturnika i uwodziciela, Giacomo Casanovy. Barwnymi, ze swadą i nieprzeciętnym literackim talentem napisanymi pamiętnikami Casanovy zainteresował się Różycki jako zupełnie młody twórca - jeszcze przed I wojną światową, a podróż do Włoch i pobyt w Wenecji - w mieście, które było świadkiem szczególnie wielu wyczynów Casanovy, wpłynęły na ostateczne skrystalizowanie się projektu opery.
Projekt ten zrealizował kompozytor w 1923 i wiosną tego roku "Casanova" został z wielkim powodzeniem wystawiony w Operze Warszawskiej (pod dyr. A. Rodzińskiego, z udziałem M. Mokrzyckiej i I. Dygasa). W latach trzydziestych wystawiały go też sceny zagraniczne - Antwerpia, Bratysława i Belgrad. Po wojnie wznowiły "Casanovę" teatry operowe w Bytomiu i Łodzi.
Źródło: Przewodnik Operowy Józef Kański, PWM 1997
Ukryj streszczenie
