Osoby

JAROSZEWSKA Zofia, primo voto Larysz-Niedzielska, secundo voto Friedrich (25 września 1902 Irbit koło Jekaterynburga w Rosji – 25 września 1985 Warszawa),

aktorka. 

Była córką sędziego Tadeusza Jaroszewskiego i Antoniny z Kucharskich; żoną najpierw ziemianina Adama Larysz-Niedzielskiego (ślub 19 kwietnia 1932 w Krakowie), potem drugą żoną Hieronima Friedricha (ślub 24 listopada 1970 w Krakowie). Osierocona w niemowlęctwie przez matkę, wczesne dzieciństwo spędziła u dziadków w Kaliszu, a od dziesiątego roku życia, po śmierci ojca, wychowywana była przez dalszą rodzinę. Kształciła się w Warszawie. W 1918 ukończyła pensję Zofii Kurmanowej (tu zagrała swoją pierwszą rolę Kusego w przedstawieniu jasełek). W roku szkolnym 1918/19 uczęszczała na kurs śpiewu Wyższej Szkoły Muzycznej, w 1922 ukończyła Warszawską Szkołę Dramatyczną; w roku szkolnym 1922/23 uczyła się w Oddziale Dramatycznym przy Państwowym Konserwatorium Muzycznym; na końcowym egzaminie deklamowała Redutę Ordona i grała Klarę (Śluby panieńskie). W czerwcu 1923 zdała egzamin aspirancki Związku Artystów Scen Polskich. W czasie studiów ponad dwa lata pracowała jako urzędniczka w Kasie Patentowej Ministerstwa Skarbu i dorywczo jako taperka w kinie. 

W 1922 zagrała główną rolę Małgorzaty w filmie Zazdrość, a w 1923 wystąpiła w filmie Bożyszcze. Choć odniosła spory sukces jako aktorka filmowa i wiązano z nią duże nadzieje, po wyjeździe z Warszawy, do pracy w filmie przed wojną już nie wróciła. Na sezon 1923/24 została zaangażowana do Teatrów Miejskich w Wilnie, gdzie 29 września 1923 debiutowała rolą Elsinoe (Irydion). Początkowo niezbyt dobrze przyjęta przez krytykę, po kilku miesiącach zyskała uznanie; zagrała wiele liczących się ról, m.in.: Marylę (Dziady), Ofelię (Hamlet), Desdemonę (Otello), Barbarę Radziwiłłównę (Złote więzy), Księżniczkę Gonzagę (Sułkowski), Porcję (Kupiec wenecki), Amelię (Mazepa), Annę (Tamten), Geniusię (Niedojrzały owoc), Marynę (Wesele). Jej największym sukcesem była rola Bronki (Śnieg), o której pisała Helena Romer-Ochenkowska:

Piękny triumf odniosła młoda artystka, czuć było, że gra całą duszą i tragizm tej roli narzucała słuchaczom z potęgą niespodziewaną w tak młodym talencie – była cudowna.

Występowała także z dużym sukcesem w operetkach; np. w lecie 1924 śpiewała i tańczyła w Najpiękniejszej z kobiet. Szalonej Loli i Dolly (obok Hanki Ordonówny), a latem 1925 tańczyła tytułową Szeherezadę w balecie towarzyszącym inscenizacji Żołnierza królowej Madagaskaru; występowała też w kabarecie Zielona Kaczka. 

Na sezon 1925/26 zaangażowała się do Teatru im. Słowackiego w Krakowie. Po pierwszym występie 26 września 1926 w roli Księżniczki Gonzagi (Sułkowski), Tadeusz Sinko pisał:

Trudno o korzystniejsze zaprezentowanie się publiczności krakowskiej. Cieszymy się, że w interpretatorce Agnesiny mogliśmy od razu powitać wielką artystkę,

a E. Haecker dodawał:

teatr krakowski zyskał aktorkę efektowną i inteligentną, o dużej sile wyrazu, dźwięcznym głosie i pięknej dykcji, słowem siłę wybitną.

Grała też: Irenę (Ponad śnieg), Laurę (Prawo barbarzyńcy), Rachel (Wesele), Zofię de Courvoisier (Gra miłości i śmierci), Jokastę (Król Edyp). Na sezon 1926/27 przeniosła się do Teatru Narodowego w Warszawie, gdzie grała bez powodzenia, m.in.: Łośnicką (Uśmiech losu), Amalię (Zbójcy), Annę Accardi (Madonna). Od 30 maja 1927 występowała gościnnie w Wilnie w Teatrze Polskim w „Lutni”, w takich rolach, jak: Malwina (Głuszec), Kamilla (Żołnierz królowej Madagaskaru), Anna (Obrona Częstochowy). 

Latem 1927 powróciła do Teatru im. Słowackiego i przez długie lata była jedną z najwybitniejszych i najbardziej popularnych aktorek tej sceny. Pierwszy spektakularny sukces przyniosła jej rola Berty (Cień, 1929); po premierze Sinko odnotował:

Tak gorących oklasków jak te, którymi jej dziękowano za objawienie wielkiej sztuki [...] teatr krakowski dawno nie słyszał.

W okresie licznych występów gościnnych warszawskich gwiazd w Krakowie, o jej grze, np. u boku Junoszy-Stępowskiego, Jaracza, Węgierki, niejednokrotnie pisano, że nie tylko im partneruje, ale tworzy równorzędne kreacje aktorskie, np. według Haeckera, w Artystach (1929)

w roli Bonny wzruszała i porywała nie mniej niż Jaracz.

Za dyrekcji Osterwy, wielokrotnie występowała u jego boku, np. po roli Rity w Romansie (1933) krytycy skupili się głównie na niej. 

Od połowy lat 30. była już gwiazdą pierwszej wielkości. Do 1939, na scenie Teatru im. Słowackiego zagrała m.in.: Marynę (Wesele), Ewę (Śnieg) – 1927; Krystynę (Róża), Reginę (Upiory), tytułową Simonę – 1928; Gryzeldę Zamoyską (Samuel Zborowski), Dorotę (Adwokat i róże) – 1929; Elizę (Pigmalion, 1929), w której, według Sinki, była lepsza od Solskiej, a jako Ewa (Dzieje grzechu, 1931)

objęła stanowisko pierwszej tragiczki w Polsce.

Grała też Laurę (Kordian, 1930), Marię (Warszawianka, 1930 i 1937), Aldonę (Mindowe, 1931), Rutę w prapremierze Egipskiej pszenicy (8 października 1932; zyskała ogromne uznanie autorki); Salomeę (Horsztyński), Krystynę (Błędne koło Krystyny), Rachel (Judasz z Kariothu) – 1933; Amelię (Zbójcy, 1934), Joannę (Noc listopadowa, 1935), Marinę Rialto (Chimery, 1936) i tytułowe role: Kandidę (1935), Beatrix Cenci (1936); Fedrę (Racine’a), Balladynę – 1938; Adriannę Lecouvreur (1939). W Nocy listopadowej i Beatrix Cenci stanęła do swoistego pojedynku ze Stanisławą Wysocką, a recenzenci ocenili występy obu artystek równie entuzjastycznie. W opinii Sinki, w dramacie Słowackiego

obok groźnej wielkości pani Wysockiej wzniosła się ludzka wielkość pani Jaroszewskiej;

jako Fedra górowała „urodą i postawą” nad legendarnymi odtwórczyniami tej postaci: Sarą Bernhardt i Eleonorą Duse. Zdaniem A. Waśkowskiego „przerosła wszystkie dotychczasowe swoje role”, według Boya:

Strzelista i harmonijna postać, wrodzone i sztuką podniesione poczucie gestu, śliczny głos, zmysł wiersza i poezji, namiętność trzymana na wodzy, instynkt wielkiego stylu – wszystko to nie zawiodło. Od pierwszego wejścia na scenę pani Jaroszewskiej na teatr powiała poezja. I przez całą ogromną rolę, mieniącą się wszystkimi tonami, utrzymała artystka jednolitość, a zarazem bogactwo akcentów [...] Fedra stanowi szczytowy punkt jej pięknej dotychczasowej kariery.

Ostatnią przedwojenną rolą Jaroszewskiej była Sara (Axel, 1939), w której zachwycała trwającą cały akt niemą sekwencją emocji bohaterki ukazanych

wobec złożenia rąk tylko wyrazem twarzy i nieznacznymi pochyleniami postaci 

(Sinko). 

Z zespołem teatru krakowskiego występowała we Lwowie: w lipcu 1928 w tytułowej roli Simony, w 1933 Ruty; w Wilnie latem 1929 w Cieniu, a z częścią tegoż zespołu w Krynicy w Romansie (1933, 1934). Niekiedy grała w przedstawieniach operetkowych, np. rolę Madame Dubarry (1935). W 1939 została przewodniczącą krakowskiego oddziału Związku Artystów Scen Polskich. 

We wrześniu 1939 znalazła się w Równem, potem we Lwowie, skąd pod koniec 1939 wróciła do Krakowa i tu przeżyła II wojnę światową. Utrzymywała się z pracy urzędniczki w Elektrowni Miejskiej (1939–41) i prywatnym biurze buchalteryjnym (1941–45); w teatrze, pomimo usilnych nacisków, nie występowała. 

Na scenę Teatru im. Słowackiego powróciła 15 czerwca 1945 tytułową rolą Penelopy, pozostała w Miejskich (1946–49) i Państwowych (1949–54) Teatrach Dramatycznych, gdzie na scenie Starego Teatru zagrała m.in. Panią Soerensen (Niemcy, prapremiera 22 października 1949), Panią Vigneron (Kruki, 1952), Katarzynę Warren (Profesja pani Warren, 1953), a na scenie Teatru im. Słowackiego tytułową Kandidę (1946), Marię (Warszawianka, 1947), Ksantypę (Obrona Ksantypy, 1948), Lubow Jarowaję (1949; nagroda na Festiwalu Sztuk Rosyjskich i Radzieckich), Olgę (Obcy cień, 1950), Annę Pawłownę (Płody edukacji, 1952). Po rozdzieleniu teatrów, w sezonach 1954/55–1960/61 występowała w Starym Teatrze jako: Raniewska (Wiśniony sad, 1954), której

nie szczędziła [...] rysów leciutko, a wyrafinowanie satyrycznych 

(Wojciech Natanson),

George Sand (Lato w Nohant; także z zespołem teatru w Paryżu i Wiedniu, 1955), Ferchunde (Pierwszy dzień święta, 1955), Matylda Spina (Henryk IV, 1958), Lulu (Skiz, 1959). Od sezonu 1961/62 była ponownie aktorką Teatru im. Słowackiego; zagrała głośną rolę Elżbiety królowej Anglii, w której (według Tadeusza Kudlińskiego)

pokonała siłą swego talentu niedostatki postaci i sztuczności tekstu [...] Scaliła sangwiniczny temperament i uczuciową łagodność, chłodną pogardę i nieopanowaną furię, rozum polityczny i upór,

Stellę Campbell (Kochany kłamca, 1962), Raisę (Las, 1963), Pallas Atenę (Noc listopadowa, 1965), Amandę (Szklana menażeria, 1966), Dulską (Moralność pani Dulskiej, 1967); Validę Vranę (Baba-dziwo), Matkę pana młodego (Rzecz listopadowa) – 1968; Strażnikową (Złota Czaszka, 1969). 

Dnia 31 sierpnia 1972 rolą Julii (Cocktail-party) obchodziła jubileusz 50-lecia pracy artystycznej; 1 października 1972 przeszła na emeryturę. Potem na macierzystej scenie grała też Radczynię w spektaklu Wesele. Tak jak było grane w teatrze krakowskim w roku 1901 (1973), a Demeter w Nocy listopadowej, głośnej inscenizacji Andrzeja Wajdy w Starym Teatrze (1974). 

W okresie powojennym, choć występowała nieco rzadziej, utrzymała wysoką pozycję, a w środowisku należała do postaci legendarnych. W 1975 (po ponad 50. latach) powróciła do pracy w filmie; zagrała Jadwigę Górecką w filmie telewizyjnym Dom moich synów, nagrodzoną na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdyni. Wystąpiła też w Granicy (1977), Pannach z Wilka (1979), wersji telewizyjnej Lalki (1977) oraz w Oknie (1980). Grała w Teatrze TV, a w Polskim Radiu od początku lat 30. wystąpiła w dziesiątkach słuchowisk. W 1963–72 uczyła gry aktorskiej w krakowskiej Państwowej Wyższej Szkole Teatralnej (od 1966 jako profesor nadzwyczajny). Była Członkiem Zasłużonym SPATiF-ZASP-u; laureatką wielu nagród, m.in. Złotego Wawrzynu Polskiej Akademii Literatury (1938), Nagrody Państwowej II st. (1953, 1955, 1963) i I st. (1968), Nagrody Ministra Kultury i Sztuki II st. (1965) i I st. (1972), Nagrody Artystycznej miasta Krakowa (1958). W 1978 w Muzeum Historii Miasta Krakowa, wystawą poświęconą życiu i działalności artystycznej Jaroszewskiej, rozpoczęto stały cykl „Gwiazda sceny krakowskiej”. Pamiątki po artystce, ofiarowane w 1986 przez Hieronima Friedricha, były prezentowane w stałej ekspozycji muzeum do kwietnia 2008. Krystyna Zbijewska napisała o niej książkę Jaroszewska – legenda teatru (Kraków 1996). 

W młodości uchodziła za piękną; była wysoka, postawna, szczupła, o pociągłej twarzy, dużych oczach, silnym głosie i perfekcyjnej dykcji. Miała znakomite wyczucie stylu i duży temperament sceniczny.

Stanowisko gwiazdy zdobyła jako «grande amoureuse»

w salonowych melodramatach i komediach, a nawet komediach muzycznych, w których brylowała elegancją, urodą i talentem,

a także wytwornymi toaletami. Grała też wiele bohaterek

z klasyki teatralnej, jako amantka liryczna, dramatyczna, patetyczna. Była aktorką zadziwiająco wszechstronną, niezastąpioną, grała swobodnie różnorodne role 

(Stanisław Marczak-Oborski).

Pisano także, że jest predysponowana do wielkich ról tragicznych, w klasycznych wrażenie robiła jej posągowa sylwetka i hieratyczne gesty rąk,

tragiczny spokój i głęboki koloryt głosu

(Waśkowski).  

Zarzucano jej niekiedy zbytnią skłonność do patosu, pewną

rozciągłość tonu objawiającą się w jękach, które tylko niepotrzebnie psują efekt całości 

(Sinko),

oraz przesadne wystudiowanie każdego szczegółu:

dopiero z poszczególnych ogniw roli, z których każde ma swój punkt kulminacyjny, buduje artystka całość 

(Stanisław Witold Balicki).

Równocześnie zadziwiała swobodą gry w dramacie współczesnym, w którym stać ją było i na poczucie humoru, i na dystans do roli, i na psychologiczną głębię, i na odcień groteski. Mimo wyjątkowej pozycji w teatrze krakowskim, była aktorką bardzo zdyscyplinowaną, znakomicie współpracującą z partnerami scenicznymi (Osterwa uważał, że „wspaniale słucha na scenie”). O mistrzostwie Jaroszewskiej świadczą liczne opisy, zarówno jej wielkich kreacji tragicznych heroin, jak i zagranych z umiarem i prostotą współczesnych kobiet – wrażliwych, niezależnych i silnych. Tabl. VI, 17. 

Bibliografia

Almanach 1985/86; Boy: Pisma t. 22, 27, 28 (il.); Braun: Teatr pol. 1939–89; Csató: Polski t. współczesny (il.); Cyganeria i polityka; Dąbrowski: Na deskach t. 1 (il.), 2 (il.), 3; Fik: 35 sezonów; Krak. szkoła teatr.; Kraków muz. 1918–39; Kudliński: Przypadki; Kydryński s. 42; Marczak-Oborski: T. polski 1918–39 (cyt.); Marczak-Oborski: Życie teatr. 1944–64; Ordyńska; Pleograf (il.); Poskuta-Włodek; Poskuta-Włodek: Trzy dekady; Rozmowy o radiu. Red. D. Poskuta-Włodek, Kraków 1997; Stary T. 1945–95 (il.); Wilno teatr.; Wilski: Szkolnictwo; Wilski: Wielka tragiczka; Wspomnienia w 100-lecie T. im. Słowackiego (Z. Jaroszewska: Moi partnerzy); Czas 1938 (9 IV; T. Sinko); Głos Narodu 1934 (13 III; A. Waśkowski); Kultura 1985 nr 21; Kur. Warsz. 1921 nr 186, 1922 nr 178, 1924 nr 96, 1926 nr 231, 1927 nr 32, 206, 1937 nr 65, 108, 278, 288, 1938 nr 97, 104; Naprzód 1925 nr 224 (E. Haecker); Pam. Teatr. 1964 z. 4 s. 422, 1973 z. 3–4 s. 447, 463, 1999 z. 3–4 s. 177, 179, 200, 2007 z. 3–4, s. 223–224; Prz. Teatr. i Film. 1924 nr 19; Scena Pol. 1922 nr 6, 1923 nr 4–6, 1929 nr 14, 15; Słowo 1924 nr 157, 172, 184, 212 (H. Romer-Ochenkowska), 1925 nr 146; Stolica 1984 nr 49; Teatr 1938 nr 10–12, 1976 nr 18 (W. Natanson), 1985 nr 1, 1986 nr 1 (wspomnienie H. Szletyńskiego; il.); Tempo Dnia 1939 (11 V; S.W. Balicki); Życie Warsz. 1985 nr 229; Akta, PWST Kraków, ZASP (fot.); Akta, fot., wycinki prasowe, afisze, programy, Arch. Artyst i Bibl. T. im. Słowackiego Kraków; Arch. Stary T. Kraków; Afisze, programy (m.in. „Cocktail-party”, z okazji jubileuszu 50-lecia pracy artyst. J.; kalendarium; sylwetka J.; il.), wycinki prasowe, IS PAN; Zbiory J. (m.in. listy, pamiątki), Bibl. Jagiell. i MH Kraków; Hałabuda: Repertuar; www.filmpolski.pl 

Ikonografia

R. Tarkowski: Portret, rzeźba głowy, beton patynowany – Stary T. Kraków; K. Dąbrowska, dwa portrety, rys., oł.: 1925 i 1933, A. Wasilewski: Portret, rys., tusz, A. Waśkowski: Portret, pastel, ok. 1950, J. Rapf-Sławikowska: J. jako Raniewska (Wiśniowy sad) i dwa szkice portretowe, oł., 1953, B. Cudzich: J. jako Siostra Angelika (Port Royal), tusz, piórko, 1957 – MH Kraków; A. Skraszanka-Schuster: J. jako Beatryks Cenci, olej, płótno, 1937 – T. im. Słowackiego Kraków; Cz. Rzepiński: Portret, olej, 1944 – własność pryw., inf.: katalog Aktorowie narodowi mają honor zaprosić..., MHKraków 1981; E. Głowacki: J. jako tyt. Penelopa, węgiel, 1945 – MHKraków i portret, karyk., rys., po 1950 – MKWarszawa; I. Wicińska-Delekta, trzy portrety J. jako tyt. Lubow Jarowaja: akw., 1949, rys., tusz, 1949 – własność autorki i rys., tusz – MHKraków oraz J. jako Pani Soerensen (Niemcy), rys., tusz, repr. Echo tygodnia 1949 nr 29 i dwa portrety J. jako Elżbiety królowej Anglii: olej, płótno, 1963 i akw., 1963 – MHKraków; J. Żebrowski: J. jako Pani Vigneron (Kruki), karyk. rys., repr. Echo Krak. 1953 nr 27; J. Umińska: J. jako tyt. Elżbieta królowa Anglii, szkic, 1962 – T. im. Słowackiego Kraków; H. Cieślińska-Brzeska: Dwa portrety J. jako tyt. Elżbiety królowej Anglii: olej, płótno, 1963 i tusz, patyk, 1963 – własność autorki; Fot. – Bibl. Nar., IS PAN, ITWarszawa, NAC, MHKraków, Stary T. i T. im. Słowackiego Kraków.

Źródło: Słownik biograficzny teatru polskiego 1910–2000, t. III, Instytut Sztuki PAN, Warszawa 2017.
Zachowano konwencję bibliograficzną i część skrótów używanych w źródłowej publikacji.

Biogram w Almanachu Sceny Polskiej

Zofia Jaroszewska, zam. Friedrich (25 IX 1902 Irbit na Uralu - 25 IX 1985 Warszawa), aktorka, pedagog. Ukończyła pensję Zofii Kurmanowej w Warszawie, w 1921 była słuchaczką Warszawskiej Szkoły Dramatycznej, w 1922 ukończyła Oddział Dramatyczny przy Konserwatorium Muzycznym w Warszawie. Podczas studiów zagrała w filmie "Zazdrość" (1922), a następnie "Bożyszcze" (1923). W l. 1923-25 grała w T. Polskim w Wilnie (debiutowała rolą Elsinoe w "Irydionie" Krasińskiego), w sez. 1925/26 w T. im. Słowackiego w Krakowie, 1926/27 w T. Narodowym w Warszawie, po czym już na stałe wróciła do zespołu T. im. Słowackiego w Krakowie (l. 1927-39). W 1933 występowała gościnnie z zespołem krak. we Lwowie. W 1938 otrzymała Złoty Wawrzyn Akademicki PAL. W czasie okupacji niem. była urzędniczką w elektrowni. Po wojnie grała nadal na scenach krak.: w T. im. Słowackiego (1945, sez. 1945/46), T. Dramatycznych (1946-54), Starym T. (sez. 1954/55), T. im. Słowackiego (1955-57), ponownie w Starym T. (1957-61) i T. im. Słowackiego (1961-72). Już po przejściu na emeryturę (1 X 72) zagrała Julię w "Coctail-party" Eliota z okazji jubileuszu 50-lecia pracy scenicznej (7 X 72). Później przez kilka lat grała jeszcze gościnnie w Starym T. Demeter w "Nocy listopadowej" Wyspiańskiego (prem. 13 I 74). W swym niezmiernie bogatym dorobku aktorskim miała m.in. role: Ofelia ("Hamlet" Shakespeare'a), Amelia ("Mazepa" Słowackiego), Balladyna ("Balladyna" Słowackiego), Beatrix Cenci, (Słowackiego), Eliza ("Pygmalion" Shawa), Maria ("Warszawianka" Wyspiańskiego), Fedra ("Fedra" Racine'a), Radczyni ("Wesele" Wyspiańskiego), Pani Soerensen ("Niemcy" Kruczkowskiego), Lubow ("Lubow Jarowaja" Treniewa), Pani Warren ("Profesja pani Warren" Shawa), Raniewska ("Wiśniowy sad" Czechowa), George Sand ("Lato w Nohant" Iwaszkiewicza), tytułowa w "Elżbiecie królowej Anglii" Brucknera. W l. 1963-72 uczyła gry aktorskiej w krak. PWST. 10 IV 78 otwarto w Muzeum Teatralnym w Krakowie wystawę poświęconą jej życiu i działalności z okazji jubileuszu 55-lecia pracy artystycznej. 24 VI 84 w Galerii T. im. Słowackiego odbyła się uroczystość zawieszenia portretu aktorki, pędzla Anny Skraszanki-Szusterowej (1937). Była członkiem zasłużonym SPATiF-ZASP. Źródło: Almanach sceny polskiej 1985/86. Tom XXVII. Wydawnictwo Naukowe PWN - Warszawa 1993.