Zofia Grzębska
GRZĘBSKA Zofia, zamężna Marcinkiewicz (16 kwietnia 1900 Lwów – 15 listopada 1977 Kraków),
aktorka.
Była córką profesora gimnazjalnego Edmunda Grzębskiego i Emilii z domu Kuntze; żoną inżyniera Tadeusza Marcinkiewicza (ślub 10 lipca 1939 w Katowicach). Uczyła się we Lwowie, najpierw w gimnazjum, potem w Szkole Dramatycznej pod kierunkiem Franciszka Frączkowskiego. Prawdopodobnie pierwszy jej występ we Lwowie odbył się 4 grudnia 1921 na scenie Teatru Małego, gdy zastąpiła Marię Dębicką w małej rólce Harry'ego Ciompy w Małżeństwie Loli.
W sezonie 1923/24 należała już do zespołu Teatrów Miejskich we Lwowie i występowała w epizodach, np. jako Berta (Szkoła kokot), Julia (Pani prezesowa). W maju 1924, z zespołem objazdowym aktorów lwowskich, występowała na prowincji i grała wtedy nawet Ofelię w Hamlecie, a we wrześniu tego roku, zapewne znowu z aktorami lwowskimi w objeździe, grała np. w Kobiecie i zbrodniarzu w Przemyślu. W sezonie 1924/25 występowała w Teatrze im. Słowackiego w Łucku i w objazdach, jako Aniela (Śluby panieńskie), Sonia (Carewicz). W połowie lipca 1925 i potem od sezonu 1925/26 wróciła do Lwowa, gdzie została zaangażowana ponownie do Teatrów Miejskich i pozostała w nich do końca sezonu 1928/29. Na scenach lwowskich grała w tych latach bardzo dużo, ale obsadzana jednostronnie, ze względu na tak zwane warunki („przemiła, miniaturowa”, jak pisał B. Dąbrowski), występowała przeważnie w małych rolach, najczęściej młodziutkich dziewcząt, pokojówek, także chłopców, a nawet dzieci. Ważniejsze role z tego okresu, to w 1925: Wojewodzianka Basia (Zaczarowane koło) i Klara (Zemsta); w 1926: Aniela (Śluby panieńskie), Baruch Spinoza (Uriel Akosta), Tomcio Paluch (Serce matki, albo Przygody Tomcia Palucha) i Hanusia (Wniebowzięcie Hanusi); w 1927: Córka (Wyzwolenie), Anna (Donna Oretta); w 1928: Staszek i Isia (Wesele), Zosia (Dziady) oraz Mela (Moralność pani Dulskiej); w 1929: Zośka (Niespodzianka).
Sezon 1929/30 spędziła w Teatrze imienia Moniuszki w Stanisławowie. Później wyjechała do Katowic, gdzie od sezonu 1930/31 zaangażowana do zespołu Teatru Polskiego, występowała na jego scenie odtąd stale, aż do końca sezonu 1938/39, to jest do wybuchu II wojny światowej. W latach trzydziestych brała udział w wielu słuchowiskach rozgłośni katowickiej Polskiego Radia.
Drobna, zgrabna, pełna wdzięku, miała ładną, owalną twarz o delikatnych, regularnych rysach i dużych oczach. Obdarzona też była pięknym, lirycznym głosem i doskonałą dykcją, a grę jej cechowały: naturalność, szczerość i artystyczny umiar. W Katowicach szybko stała się jedną z ulubionych aktorek publiczności śląskiej, a jej nazwisko na afiszu, jak wspominał Marian Sobański, „uważano za sprawdzian wartości i atrakcyjności sztuki”. Umiała grą swą wzruszać i bawić, a jej
dziewczęcy wdzięk, nutka ciepłego uczucia w rolach «naiwnych» zawsze działały na widzów,
pisał August Grodzicki. Na scenie katowickiej grała bardzo dużo ról; ważne i wyróżniane przez krytyków, to w 1930: Lucyna (Dar poranka) i Helena (Wicek i Wacek); w 1931 rola tytułowa w Turandot Carlo Gozziego; w 1932 rola tytułowa w Roxy; w 1933: Ludmiła (Kwadratura koła), Jadzia (Moja kochana mamusia), Święta Barbara (Lampka oliwna) i Arleta (Arleta i zielone pudła); w 1934: Marynia (Rodzina) i rola tytułowa w Migo; w 1935: Dobre uczynki (Każdy człowiek); w 1936: Weronika (Turoń), Luiza (Intryga i miłość), Katarzyna (Matura), Basia (Majster i czeladnik) oraz role tytułowe w Ligii i Tessie; w 1937: Tereska (Wesele na Górnym Śląsku), Lu (Dobra wróżka) i Janka (Gdzie diabeł nie może); w 1938: Muszka (Skiz); w 1939: Sylwetta (Romantyczni) i Helena (Ponad śnieg).
Podczas II wojny światowej pozostawała na utrzymaniu męża. Około 1941, wraz z rodziną, przeniosła się na stałe do Krakowa; w 1944 występowała w roli Klary w Ślubach panieńskich w oficjalnym Krakowskim Teatrze Powszechnym (premiera 17 marca tego roku). W sezonie 1945/46 należała do zespołu Teatru Powszechnego im. Żołnierza Polskiego w Krakowie pod dyrekcją Karola Adwentowicza i zagrała Melę (Moralność pani Dulskiej). Później wycofała się ze sceny, jedynie w sezonie 1949/50 występowała pod nazwiskiem Marcinkiewicz w epizodycznej roli w Teatrze Lalki i Aktora Groteska w Krakowie. Pracowała jako administratorka kamienicy, w której mieszkała, a w 1961 przeszła na rentę.
Bibliografia
Czachowska: Zapolska: Dąbrowski: Na deskach t. 1; A. Grodzicki: W teatrze życia, Warszawa 1984; Groteska 1945–95; Hahn: Shakespeare w Polsce; Nawrat: Repertuar, Nawrot: T. Pol. w Katowicach (tu opinia M. Sobańskiego; il. nr 8, 15, 16, 20–22, 37); Sobański: Teatr Pol. na Śląsku (il.); M. Sobański: Teatr Polski na Śląsku 1922–37, Katowice 1937 (il. na s. 114, 119, 126, 130, 195); Stokowa: Wyspiański; Pam. Teatr. 1963 z. 1–4 s. 204, 1973 z. 3–4 s. 455, 1997 z.1–4 s. 99, 436; Prz. Teatr. i Film. 1925 nr 5; Teatr 1937 nr 6; Ziemia Przemyska 1924 nr 40; Życie Teatr. 1923 z. 42, 1925 z. 52, 1926 z. 13, 1927 z. 16; Życie Teatru 1926 nr 19–20, 1927 nr 3; Życie Wołynia 1924 nr 41; Afisze, IS PAN; Akt zgonu nr 2594/1977, USC Kraków-Śródmieście; Akta (fot.), ZASP; Akta meldunkowe mieszkańców Krakowa, Arch. Urzędu Miasta Krakowa; Spis ZASP 1949; Hałabuda; Repertuar, Almanach 1944–59.
Ikonografia
Fot. – NAC.
Źródło: Słownik biograficzny teatru polskiego 1910–2000, t. III, Instytut Sztuki PAN, Warszawa 2017.
Zachowano konwencję bibliograficzną i część skrótów używanych w źródłowej publikacji.
