Osoby

FRENKIEL-OSSOWSKA Eleonora Krystyna, z domu Frenklówna, zamężna Ossowska (11 stycznia 1898 Warszawa – 16 października 1982 Lublin),

aktorka, reżyserka. 

Była córką Henryka Frenkiela, właściciela drukarni, i Anieli z Gallhabenów; żoną prawnika Tadeusza Ossowskiego (ślub 2 lipca 1931 w Grodnie). W 1920–21 uczyła się w prywatnej Szkole Dramatycznej Stanisławy Wysockiej, następnie w Oddziale Dramatycznym przy Konserwatorium Muzycznym w Warszawie, który ukończyła w 1923; była jedną z wyróżniających się absolwentek, na egzaminie publicznym zauważono w jej grze „czyste akcenty dramatyczne” („Scena Polska”). 

W 1923–29 występowała w Teatrze Miejskim na Pohulance w Wilnie; niemal od początku powierzano jej odpowiedzialne role. Debiutowała jako Kornelia (Irydion), potem grała w poważnym repertuarze dramatycznym (występowała m.in. u boku Karola Adwentowicza, Kazimierza Junoszy-Stępowskiego, Juliusza Osterwy), np.: Rachel (Wesele), Szimenę (Cyd), Zenaidę (Ten, którego biją po twarzy), Ewę (Śnieg), Judytę (Ksiądz Marek), Maszę (Żywy trup), Panią Rollison (Dziady), Hankę (Moralność pani Dulskiej), Marię (Żabusia), Księżniczkę (Sułkowski), a w lżejszym, m.in.: Helenę Laroche (Tajfun), Małgorzatę Charencel (Królowa Biarritz), Panią Opacką (Fura słomy), Julię (Pociąg widmo), Margot (Małgorzata z Navarry). W sezonie 1929/30 grała w Teatrze Miejskim w Lublinie, np.: Laurę Starke (Dwaj panowie B.), Amelię (Oj mężczyźni, mężczyźni), Marynę (Zaczarowane koło), Niepołomicką (Wąsy i peruka), a w 1930/31 w Teatrze Objazdowym Samorządów województwa Białostockiego z siedzibą w Grodnie, np. Gwinonę (Lilla Weneda).

W 1931 wróciła do Lublina, tu wyszła za mąż i zamieszkała na stałe. W sezonie 1931/32 występowała w Teatrze Miejskim, np. w głównej roli w Grzesznicy na wyspie Pago-Pago, a kiedy stała scena została zamknięta, współpracowała z amatorskim Teatrem Domu Żołnierza, w którym też reżyserowała. W sezonie 1937/38 występowała w Teatrze Małopolskim (z siedzibą w Stanisławowie), a w 1938/39 w Objazdowym Teatrze Wołyńskim, m.in. w rolach Pani Mac-Neil (Szesnastolatka), Elżbiety (Małżeństwo). 

W czasie II wojny światowej mieszkała w Lublinie, pod koniec 1942 została aresztowana i uwięziona na Majdanku, skąd udało się jej wydostać. Wyjechała do Warszawy, gdzie przeżyła powstanie. W styczniu 1945 wróciła do Lublina i zaangażowała się do Teatru Miejskiego (od 1949 Teatr im. Osterwy), w którym występowała nieprzerwanie do 1968. Była współorganizatorką (z Karolem Borowskim) Szkoły Dramatycznej, działającej przy teatrze od sierpnia 1945 do końca sezonu 1947/48; uczyła w niej recytacji i gry scenicznej. Dwukrotnie na lubelskiej scenie świętowała jubileusz pracy artystycznej: 2 marca 1957 rolą Klitemnestry (Dziewczyna za wiatr) obchodziła 25-lecie, a 19 lutego 1968 rolą Pani Soerensen (Niemcy) 40-lecie. 

Inne ważne jej role powojenne, to m.in.: Paulina Parisot (Ziemia nieludzka, 1946), Matka (Dwa teatry, 1947), Regina (Lisie gniazdo), George Sand (Lato w Nohant), Melania (Jegor Bułyczow i inni) – 1949; Matka (Balladyna, 1951), Rukienie (Pieją koguty), Pani Dobrójska (Śluby panieńskie) – 1952; Żegocina (Pan Damazy), tytułowa Wassa Żeleznowa – 1955; Madame Arcati (Seans, 1957), Matka (Klątwa, 1958), Bernarda Alba (Dom Bernardy Alby, 1960), Pani Dulska (Moralność pam Dulskiej, 1962), Matylda von Zahnd (Fizycy, 1963). Reżyserowała Brylantową kolię (1961) i Morderstwo na scenie (1963).

Była utalentowaną aktorką, cenioną za inteligencję, urodę i piękny głos o „niskich kuszących tonach”. Na jej talent zwrócono uwagę już w Wilnie, pisano, że to

artystka o pełni inwencji twórczej, o prześlicznych przy tym warunkach zewnętrznych.

Pierwszy „wielki” sukces na wileńskiej scenie odniosła w roli paryskiej kokoty, Heleny Laroche w sensacyjnej sztuce Tajfun (1924); chwaliła ją m.in. Romer-Ochenkowska, rokując „piękne role w przyszłości”. Zachwyciła też jej interpretacja Racheli w Weselu (1924). Recenzent „Wileńskiego Przeglądu Artystycznego” napisał:

Takąż zapewne w każdym calu poetkę Rachelę chciał widzieć

w swym arcydziele Wyspiański.

W Lublinie jedną z najlepszych ról Frenkiel-Ossowskiej była Młynarka w Zaczarowanym kole (1930), którą zagrała „z prawdziwym tragizmem” (cytat za S. Krukiem); jako Niepołomicka (Wąsy i peruka, 1930) „stworzyła bardzo miłą sylwetkę damy” i

dowiodła swą inteligentną i subtelną grą, że daleko lepiej czuje się w poważniejszych i większych rotach, niż w rolach wymagających by je traktować lekko. Grała swobodnie

i z humorem, ale i z umiarem, który ją skutecznie chronił

od «zrobienia groteski» 

(cytat za S. Krukiem). 

Po wojnie nadal występowała w Lublinie, gdzie była jedną z najbardziej cenionych i popularnych aktorek Teatru im. Osterwy. Zdaniem Bechczyc-Rudnickiej w tym okresie

zaczęło się zarysowywać coś w rodzaju emploi artystki: emploi MATKI. Tragicznej w Balladynie czy Sprawie Pawła Eszteraga, despotycznej i zbrodniczej w Pieją koguty, apodyktycznej, lecz uginającej się pod ciężarem klęski w Domu Bernardy Alba, matki czujnej w Dwóch teatrach [...] dalej – groźnie fanatycznej matki

w Uczniu diabła i subtelnej, głęboko tragicznej bez afektacji – Pani Soerensen. [...] Ale w gruncie rzeczy – pisała

Bechczyc-Rudnicka – nie było to dosłownie «emploi matki», tylko raczej predylekcja do postaci kobiet władczych czy energicznych.

Jedną z nich była Wassa Żeleznowa, „wielka kapitalistka o namiętnym sercu”, „godna współczucia ofiara ciułanego przez siebie kapitału” (Tadeusz Chabros). Inną – Dulska, w jej wykonaniu

drapieżna i obłudna «posiadaczka», pretensjonalna i śmieszna kołtunka rozkochana w swoim domu, [...] komiczna

i niebezpieczna, cyniczna, dwulicowa, szczera jedynie w swej miłości do Zbyszka i... pieniędzy 

(Wiera Korneluk).

W roli Pani Soerensen

widzimy ją wprawdzie tylko w jednym dialogu, ale jakże pełnym napięcia i olbrzymiej skali uczuć zmieniających się co chwila: obawy, zwykłego ludzkiego strachu, rozterki, nadziei, radości, nienawiści czy pogardliwego pobłażania,

aktorka

pokazała to wszystko z doskonałym umiarem, a przecież w pełni wyraziście i skończenie. Każde jej słowo, każdy gest, każde spojrzenie jest wyrazem kunsztu aktorskiego wysokiej klasy 

(J. Dostatni).

Do jej kreacji należy zaliczyć też „złowieszczą” Matyldę von Zahnd (Fizycy). Z powodzeniem występowała w rolach komediowych, np. jako Madame Arcati (Seans) zbierała oklaski przy otwartej kurtynie, a w roli Pani Dobrójskiej (Śluby panieńskie) stworzyła „zabawną i prawdziwą postać”. 

Andrzej Szczypiorski zapamiętał ją jako „artystkę dojrzałą, mądrą i wrażliwą”, która

jednoczyła w sobie coś niezmiernie cennego, wartość przedziwną, a mianowicie racjonalistyczny pogląd na sztukę

z postawą heroiczną, intelektualny chłód z romantycznym gestem – co sprawiało, iż była zjawiskiem fascynującym, niepowtarzalnym 

– pisał, i dodawał, że jest ona

spadkobierczynią i kontynuatorką tej realistycznej tradycji aktorstwa polskiego, które uskrzydlone poezją i społeczną misją – pozostaje przecież w wielkim stopniu zawisłe od rzetelnej pracy, od tej codziennej aktorskiej mordęgi, która polega na szlifowaniu warsztatu.

Tabl. 12. 

Bibliografia

Almanach 1982/83; M. Bechczyc-Rudnicka: Uchylanie masek (szkic o E. Frenkiel-Ossowskiej z okazji jubileuszu 45-lecia pracy; tu cytaty z prasy wil. s. 87, 88, 91); Czachowska: Zapolska; Jego siła (nota biograficzna A.L. Gzelli: Eleonora Frenkiel-Ossowska – pół wieku w Lublinie; il.); Kruk: Aktorzy 1915–39 (cyt. recenzji lub.); Kruk: T. w Lublinie 1918–39: Stoch: Dzieje klasyki; Stokowa: Wyspiański; Śmigielski: T. Wołyński; T. lubelski 1944–64 (il.); T. Małopolski 1933–38; Wilno teatralne; Wilski: Szkolnictwo; Gaz. Wyb. (Lublin) 1986 nr 1 (il.); Kur. Warsz. 1930 nr 244; Scena Pol. 1923 z. 4–6; Sztandar Udu 1962 nr 262 (W. Korneluk); Teatr 1939 nr 9–10; Życie Lub. 1955 nr 292 (T. Chabros); Życie Teatru 1923 nr 8; Afisze, IS PAN, MTWarszawa; Akta (fot.), ZASP; Programy (m.in. „Dziewczyna za wiatr”, 1957 Lublin; il., „Niemcy”, 1968, Lublin; stąd cyt. A. Szczypiorskiego oraz rec. J. Dostatniego; il.) i wycinki prasowe, IS PAN; Wosiek: Teatry objazdowe; Almanach 1944–59. 

Ikonografia

Fot. – Bibl. Nar., IS PAN, ITWarszawa, MTWarszawa. 

Źródło: Słownik biograficzny teatru polskiego 1910–2000, t. III, Instytut Sztuki PAN, Warszawa 2017.
Zachowano konwencję bibliograficzną i część skrótów używanych w źródłowej publikacji.

Biogram w Almanachu Sceny Polskiej

Eleonora Krystyna Ossowska, z domu Frenkiel (11 I 1898 Warszawa - 16 X 1982 Lublin), aktorka, pedagog. Studiowała na wydz. humanistycznym UW, a następnie na Oddziale Dramatycznym przy Konserwa­torium Muzycznym w Warszawie, który ukończyła w 1923 i została zaangażowana do t. w Wilnie. Z niewielkimi przerwami grała tu do 1929. W sez. 1925/26 występowała w Grodnie, w sez. 1929/30 po raz pierwszy przybyła do Lublina, z którym następnie związała swe dalsze losy sceniczne. Jedynie w sez. 1930/31 występowała w T. Miejskim w Grodnie, a w l. 1937-39 w Objazdowym T. Małopolskim w Stanisławowie i T. Wo­łyńskim im. Słowackiego w Łucku. Do Lub­lina wróciła 31 I 45 i została zaangażowana do T. Miejskiego. Zorganizowała też tu Szkołę Dramatyczną, kierowaną wspólnie z Karo­lem Borowskim. Prowadziła wykłady z dekla­macji i gry scen., a następnie po 1949 utwo­rzyła z niej Szkołę dla Instruktorów T. Ochotniczych. Na scenie lub. występowała do 1980. W swym bogatym dorobku art. miała m.in. role Księżniczki Gonzagi ("Suł­kowski" Żeromskiego), Szimeny ("Cyd" Corneille'a-Wyspiańskiego), Balladyny ("Balladyna" Słowackiego), Marii Stuart ("Maria Stuart" Słowackiego), Diany i Idalii ("Fantazy" Słowac­kiego), zaś po wojnie: George Sand ("Lato w Nohant" Iwaszkiewicza), Matka ("Balladyna" Słowackiego), Żelazna ("Panna Maliczewska" Zapolskiej), Bernardę ("Dom Bernardy Alba" Lorki), Matkę ("Dwa teatry" Szaniawskiego), Matkę ("Klątwa" Wyspiańskiego). 2 III 57 obchodziła spóźnione nieco 25-lecie pracy art. na scenie lub. - jako Klytemnestra ("Dziew­czyna za wiatr" Obey'a), 19 II 68 jub. 45-lecia działalności scenicznej w roli pani Soerensen ("Niemcy" Kruczkowskiego). Źródło: Almanach Sceny Polskiej 1982/83. Tom XXIV. Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1987.