Osoby

KONARSKI Feliks Stanisław, pseudonimy Ref-Ren, Feliks Amors (9 stycznia 1907 Kijów – 12 września 1991 Chicago),

aktor, reżyser, kierownik artystyczny teatru.

Był synem Feliksa Konarskiego i Wiktorii z Potockich; mężem aktorki Niny Oleńskiej (ślub w 1931 w Warszawie). W 1921 udało mu się z Kijowa, przez ogarnięty wojną kraj, przedrzeć do Polski. Zamieszkał u krewnych w Warszawie, tu ukończył gimnazjum i został przyjęty na studia prawnicze na Uniwersytecie Warszawskim. W tym czasie zaczął pisać dla teatru Qui Pro Quo; był autorem tak popularnych piosenek, jak Gdzie jest twój tata smarkata czy Chłopcy z Albatrosa. 

W 1927–28 nawiązał też współpracę, jako autor i aktor, z Teatrem Nowości pod kierownictwem artystycznym Konrada Toma, który wymyślił jego pseudonim, używany odtąd stale w twórczości literackiej i w teatrze. Z artystami warszawskimi wyjeżdżał na występy, np. w grudniu 1928 do Lwowa. Od stycznia do maja 1931 i od sierpnia tego roku do stycznia 1932, był kierownikiem artystycznym teatru Mignon w Warszawie. W 1932–36 prowadził objazdowy Teatr Wesoły Amor (także pod nazwą Wesoły Murzyn), z którym występował m.in. we Lwowie, Rzeszowie, Nowym Sączu, Tarnowie, Stanisławowie. Później, do II wojny światowej, z kilkuosobowym zespołem występował najczęściej we Lwowie, w sali kinoteatru „Stylowe”; jeden z ostatnich programów rewiowych nosił tytuł Nie damy się!. W tym samym miejscu prowadził zespół rewiowy jeszcze co najmniej przez dwa miesiące po wybuchu wojny (wrzesień–październik 1939). W grudniu 1939 został kierownikiem artystycznym zespołu tea-jazzowego, tak zwanej Orkiestry Kolejarzy, z którym do czerwca 1941 występował na terenach Polski, okupowanych od września 1939 przez ZSRR oraz w wielu miejscowościach na jego terenie. Według relacji Zbigniewa Kurtycza, w 1940 w Kijowie spotkał się po raz pierwszy od 20. lat z matką, która wtedy pracowała jako garderobiana w kijowskim Teatrze Wielkim. 

Wybuch wojny niemiecko-rosyjskiej zastał go, wraz z zespołem, na występach w Moskwie, skąd wywieziono artystów do Stalingradu. Pod koniec 1941 dotarł z częścią zespołu do Tockoje, gdzie tworzyła się Armia Polska pod dowództwem generała Władysława Andersa. Już w styczniu 1942 został kierownikiem artystycznym jednej z utworzonych przy Armii czołówek rewiowych. Z czołówką tą, później pod nazwą Teatr Żołnierza Polskiego, a najczęściej Teatr Ref-Rena lub Czołówka Rewiowa Ref-Rena, przeszedł szlak bojowy Armii Polskiej i 2 Korpusu Polskiego, przez Iran, Irak, Syrię, Palestynę, Egipt, Włochy. Okazjonalnie zespół łączył się z Czołówką Kazimierza Krukowskiego i tworzono wtedy reprezentacyjny zespół Polishe Parade, który występował dla wojsk alianckich i miejscowej publiczności. W czasie kilkuletniej wędrówki, napisał kilkadziesiąt piosenek i skeczy, reżyserował kilkanaście rewii, m.in.: Jutro będzie lepiej, Fantazja polska, Serce w furażerce, Hallo, tu Kirkuk!, Polish Parade. W czasie kampanii włoskiej napisał swą najsłynniejszą pieśń Czerwone maki na Monte Cassino (skomponowana przez Alfreda Schütza w nocy z 17 na 18 maja, poprzedzającej zwycięską bitwę), potem pieśń Warszawo, na wieść o upadku powstania; od tej pory nazywano go bardem 2 Korpusu. W 1945 z aktorami swojego zespołu i z Teatrem Dramatycznym 2 Korpusu wystąpił w filmie polsko-włoskim Michała Waszyńskiego Wielka droga. 

W sierpniu 1946, z zespołami teatralnymi przybył do Wielkiej Brytanii. Kierował nadal Czołówką Rewiową, z którą występował w klubach polskich w Londynie oraz w objeździe dla polskich żołnierzy. W 1947–48, z siedmioosobowym, objazdowym zespołem pod nazwą Siódemka, przygotował kilka rewii, np. Siedem śmiechów głównych, W siódmym niebie, Siódme poty, Siódemka w sałatce. Od 1948 miał własny teatr, który przybierał kolejno nazwy: Teatr Komedii Muzycznej Ref-Rena, Teatr Rewii Ref-Rena, Kabaret Artystyczny Ref-Rena. Współpracował z innymi twórcami i artystami teatrów emigracyjnych: od marca 1949 do stycznia 1950 z Zofią Terné prowadził w Londynie Cukiernię Artystyczną „Piekiełko”, dla której przygotował programy: Piekiełko, Tonący brzytwy się chwyta, Wybór królowej, Bańki mydlane; pisał teksty dla Teatru Hemara, w 1959–65 zapowiadał cotygodniowy Kabaret Hemara, nadawany przez Rozgłośnię Polską Radia Wolna Europa; w 1955 w Teatrze Nowym Stanisława Belskiego wystawił we własnej adaptacji Piękną Helenę. Współpracował również z Teatrem Polskim Związku Artystów Scen Polskich: w 1956 przygotował adaptację Królowej przedmieścia (zagrał rolę Autora), w 1957 napisał piosenki do Żołnierza królowej Madagaskaru i wystąpił w roli Władysława Mąckiego, a w 1959 Stanisława Trembeckiego (Rejtan). W 1959 w Teatrze dla Dzieci zagrał Jana Bekiesza (Przygody kota w butach). Ze swoimi programami rozrywkowymi występował w środowiskach polonijnych w Niemczech (1948, 1949), Francji (1951, 1954), a od 1958 regularnie w USA i Kanadzie. Współpracował z Sekcją Polską Radia Francuskiego w Paryżu (1951–52), z wydawanym w Londynie pismem humorystyczno-satyrycznym „Pokrzywy” (1953–54), wiersze i prozę publikował w różnych czasopismach emigracyjnych. Działał w Związku Artystów Scen Polskich za Granicą, a w 1961 i 1962 był jego prezesem. 

Przede wszystkim jednak pisał teksty humorystyczne i piosenki do swoich rewii oraz niewielkich utworów komediowo-muzycznych, z których większość sam reżyserował i występował w nich jako aktor lub konferansjer. Niekiedy zapraszał do współpracy innych reżyserów, np. Fryderyka Járosy’ego. Przedstawienia odbywały się głównie. w Klubie Orła Białego (do pożaru w 1951), w Ognisku Polskim, okazjonalnie w Royal Albert Hall, St. Pancras Town Hall (tu np. widowisko rocznicowe Rycerskim szlakiem, według własnego scenariusza) i w hostelach na prowincji. Reżyserował takie spektakle i widowiska, jak: w 1948 Uciekła mi Pekapereczka, Pan Wojalski, czyli Nasi za granicą; w latach 50.: Bonjour Everybody, Rycerze bez zbroi, Kopciuszek z Hammersmith (z Ryszardem Kiersnowskim), Była sobie piosenka (z Fryderykiem Járosym), Szlakiem Kolumba, Wybryki z Ameryki, Zamki na lodzie, Księżyc do wynajęcia (z Marianem Hemarem); w latach 60.: Teatr za trzy grosze (z Napoleonem Sądkiem), Dziura w niebie, Bonjour Twistesse, Z walizeczką przez świat, Pożegnanie Ref-Rena i widowisko Skrzydła chwały. Wiele wierszy, piosenek, monologów napisał dla Niny Oleńskiej („Ochotniczki Helenki”). 

W 1965 osiadł na stałe w Chicago. Był tu organizatorem, autorem i reżyserem wielu imprez kulturalno-patriotycznych dla Polonii, m.in. z okazji rocznic bitwy o Monte Cassino, w 1966 widowiska milenijnego Lotem Orła Białego i Szlakiem Pól Bitewnych, w 1976 z okazji 200-lecia Stanów Zjednoczonych widowiska 200 lat!. Założył i prowadził teatr Pod Anteną oraz Teatr Ref-Rena, z którymi objeżdżał polonijne ośrodki w USA i Kanadzie, a także przyjeżdżał prawie co roku do Londynu. Wystawiał rewie, komedie muzycze i widowiska, m.in. w latach 60.: Pamięć o Monte Cassino, Serce na dłoni; w latach 70.: Od Ref-Rena nikt się nie wykręci, Michalek, Grzesznik, Porywacze miłości; w latach 80.: A co w Refrenistanie?, Szarża na wiatraki, Hulaj bracie fajno!; Dwadzieścia lat zaledwie. 

Obchodził jubileusze: w 1959 z programem 30 lat Ref-Rena odwiedzał środowiska polonijne w USA; w 1971, wspólnie z żoną, obchodził jubileusz 30-lecia pracy artystycznej poza krajem; w 1979, również z żoną, jubileusz 40-lecia wspólnych występów scenicznych. W 1981 z okazji 50-lecia pracy artystycznej Oleńskiej, przygotował widowisko Nina. W 1989 w Teatrze Polskim Związku Artystów Scen Polskich, już po śmierci żony, wystąpił w programie Rozmowa z Niną, czyli Emigraszki, a w 1990, z okazji 50-lecia istnienia Ogniska Polskiego, w programie 50 lat!, czyli Ogniskowa saga. W 1969 założył Gniazdo Związu Artystów Scen Polskich za Granicą z siedzibą w Chicago. Dla polonijnej radiostacji, od wielu lat nagrywał w domu własną audycję pod tytułem Czerwone maki. Jego artykuły zamieszczała prasa polonijna w Londynie, np. „Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza”, „Tydzień Polski”, „Orzeł Biały”, „Wiadomości”, a w Chicago „Dziennik Związkowy”. Wydał kilka zbiorów wierszy i piosenek, np. Piosenki z plecaka Helenki (1946), Piosenki Ref-Rena (1955), wspomnienia, np. Historia „Czerwonych maków” (1961), Taka sobie Helenka... (1963), zbiór nowel Twarze z gutaperki (1980). 

Posiadał wrodzony dar zdobywania sympatii publiczności,

a później precyzyjne i spontaniczne wyczucie duszy zbiorowej środowiska uchodźczego. Jego humor, wolny od zjadliwości, nasycony ciepłym i ludzkim podejściem do szarego człowieka, spotykał żywy i niezawodny oddźwięk publiczności 

(Z. Kon).

Swoimi piosenkami, wierszami i skeczami podtrzymywał na duchu tysiące Polaków przez ponad pięćdziesiąt lat. A nie miał przecież własnej sceny. Był artystą wędrownym

(Anna Mieszkowska). 

Bibliografia

Almanach 1991/92; Artyści emigracyjnej Melpomeny 1939–95 (il.); Dramat i teatr emigracyjny po 1939; M. Drue: Swoją drogą, Londyn 1994 (il.); Hemar; I. Kiec: Teatr służebny polskiej emigracji po 1939 roku, Poznań 1999; Krasiński: Warsz. sceny; Lerski: Syrena Record; Łoza: Czy wiesz (il.); Marczak-Oborski: Teatr czasu wojny; Marczak-Oborski: Teatr 1918–39; Michalski: Piosenka (tu relacja Z. Kurtycza); D. Mierzanowska: To było wczoraj, Londyn 1991; D. Mierzanowska: Wolna Europa i świat, Kraków 1998; Mieszkowska: Była sobie piosenka (cyt.; il.); A. Mieszkowska: Ja, kabareciarz. Marian Hemar od Lwowa do Londynu, Warszawa 2006 (il.); Orzechowski: Teatr polonijny; Piekarski: Mars i Melpomena (il.); Sempoliński: Wielcy artyści; Syrena nad Tamizą. Wybór i oprac. R. Kowalewska, Londyn 1990; J. Święch: Literatura polska w latach II wojny światowej. Warszawa 1997; Współcześni pol. pisarze i badacze; A. Ziółkowska: Korzenie są polskie, Warszawa 1992; Dz. Pol. i Dz. Żołnierza 1935 nr 169 (Z. Kon), 1961 nr 105, 1985 (22 VII), 1991 (12 X); Pam. Teatr. 1963 z. 1–4 s. 17, 38, 48, 58, 91, 340, 342, 1988 z. 1–2 s. 7, 14, 17, 21–28, 33, 49, 50, 60, 65, 72, 73, 75, 1997 z. 1–4 s. 686–688, 699, 700, 1998 z. 1–2 s. 7, 33, 162–177, 188–193, 283, 284 (il.). 2009 z. 1–2 s. 68, 70, 71; Tydzień Pol. 1979 nr 38, 1980 nr 41, 1983 (20 VII), 1991 (12 X); Arch. Muzeum im. Gen. W. Sikorskiego i Arch. Emigracji im. B. Jeżewskiego, Biblioteka Polska POSK-u, Londyn; Archiwalia oraz fot., Arch. PAN Warszawa (Kolekcja „Artyści emigracyjnej Melpomeny”, dar A. Mieszkowskiej); Program jubileuszowy pt. „Ref-Ren” 1941–1971. 30 lat pracy artystycznej poza Krajem Ref-Rena i Niny Oleńskiej, Chicago 1972; Programy i wycinki prasowe, IS PAN, MTWarszawa. 

Ikonografia

Fot. – ITWarszawa, NAC.

Źródło: Słownik biograficzny teatru polskiego 1910–2000, t. III, Instytut Sztuki PAN, Warszawa 2017.
Zachowano konwencję bibliograficzną i część skrótów używanych w źródłowej publikacji.