Osoby

KOPALKO Zbigniew (9 października 1909 Truskawiec Zdrój koło Lwowa – 12 czerwca 1996 Warszawa),

reżyser, kierownik artystyczny teatru. 

Pochodził z rodziny aktorskiej. Był synem Albina Kopalki i aktorki Zofii Molskiej (zob. t. 2); mężem Haliny z Kutyłowskich. W latach szkolnych, w 1925–28 statystował, u boku matki, w przedstawieniach Reduty w Wilnie i brał udział w objazdach zespołu. Nie wstąpił jednak w jej ślady, ale zawodowe życie i karierę artystyczną związał z radiem. Studiował filologię polską na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie; w 1931 wziął udział w konkursie na sprawozdawcę radiowego, zajął trzecie miejsce i został przyjęty do pracy w rozgłośni wileńskiej Polskiego Radia. Jak wspominał, był kolejno; sprawozdawcą, reporterem, zastępcą spikera, redaktorem, asystentem reżysera, reżyserem. W radiu wileńskim pracował do 1939. 

Po wybuchu II wojny światowej, został w Wilnie powołany do wojska jako dowódca plutonu karabinów maszynowych. Zapewne przekroczył granice Polski, bo został internowany; udało mu się uciec z obozu i wrócił do Wilna. Pracował jako robotnik w wileńskiej fabryce obuwia. W czasie niemieckiej okupacji miasta nasłuchiwał wiadomości radia BBC i przekazywał komunikaty o wydarzeniach na froncie władzom Związku Walki Zbrojnej, a potem Armii Krajowej na Wileńszczyźnie. Współpracował z wileńskim tajnym Studiem Dramatycznym Stefana Martyki i Mieczysława Szpakiewicza. 

W marcu 1945, po powtórnej aneksji Wilna przez ZSRR, zamieszkał w Białymstoku. Pracował w miejscowej rozgłośni radiowej, debiutował jako autor słuchowiskiem Pudełko zapałek, które też reżyserował. Pod koniec 1945 przeniósł się do Łodzi i do 1948 był zatrudniony w łódzkiej rozgłośni Polskiego Radia. Od 1948 do 1993 pracował w Polskim Radiu w Warszawie. Był autorem wielu słuchowisk i audycji cyklicznych, takich jak np. Mistrzowie sceny polskiej, utrwalających na taśmie głosy wybitnych polskich aktorów. Był też jednym z najwybitniejszych reżyserów Teatru Polskiego Radia, w którym wyreżyserował setki spektakli. Za swoje reżyserie zdobywał liczne międzynarodowe nagrody. Reżyserował też w Teatrze TV, np. Powrót posła (1953), Utwory satyryczne Mikołaja Reja (1955). 

W 1953, gdy w radiu miał kłopoty z powodu przeszłości okupacyjnej, został zaproszony do pracy w Teatrze Lalki i Aktora Guliwer w Warszawie. W sezonach 1953/54 i 1954/55 pełnił tu funkcje kierownika artystycznego, a także reżyserował: po raz pierwszy 18 grudnia 1953 przedstawienie Bajki i bajeczki, złożone z utworów Fredry, Mickiewicza, Słowackiego, Krasińskiego, następnie reżyserował Czarodziejski bęben (1954) i Baśń o szklarzu i cesarzu (1954), oba przedstawienia uznane za artystycznie odkrywcze. Po odejściu z Guliwera, współpracował nadal z wieloma teatrami lalek i teatrami dramatycznymi. W Warszawie w Teatrze Lalki i Aktora Baj powstało jego wybitne przedstawienie Pastereczka i kominiarczyk (1957, nagroda za reżyserię na II Ogólnopolskim Festiwalu Teatrów Lalek w 1960), a w Teatrze Lalka również znakomity Zaklęty rumak (1960), oba spektakle we własnej adaptacji. Pastereczka, wówczas, jak pisał Marek Waszkiel, „nowatorska” i „niezrozumiała” była wydarzeniem.

Środki, którymi operuje Kopalko są inne niż spotykane na ogół. Polegają na oszczędnym, wręcz skąpym tekście, wplecionym

w kolor, ruch, dźwięk i szeroką alegorię obrazów pantomimicznych, które podkreślają życie wewnętrzne bohaterów,

pisano w recenzji (cytat za Markiem Waszkielem). 

W 1961 otrzymał uprawnienia reżysera teatru lalek. Jego kolejne prace również cieszyły się powodzeniem. Reżyserował m.in.: w Teatrze Lalka w Warszawie autorski spektakl Baśń o szlachetnym Don Kichocie i jego wrogu, czarowniku Ali-fanfaronie (1964); w Teatrze Lalek Świerszcz w Białymstoku, własną sztukę według braci Grimm Igiełka bohaterem (1964); w Teatrze Lalki i Aktora Marcinek w Poznaniu Noc cudów (1968, spektakl uzupełniono animowanym filmem autorstwa Witolda Giersza), powtórzoną w Teatrze Dzieci Zagłębia w Będzinie (1969); w Teatrze Lalki i Aktora Kacperek w Rzeszowie własny utwór Lustra opowiadają w czwartek (1975); w Teatrze Baj w Warszawie Księżniczkę na grochu (1973), powtórzoną w Teatrze Lalki i Aktora Baj Pomorski w Toruniu (1978). Według Henryka Jurkowskiego, Kopalko był artystą, który miał własną wizję teatru, nie bał się plastycznych nowości, ale jego pomysły inscenizacyjne

toczyły się zawsze w kręgu literackiego słowa. Było ono niezmiennie ważne. I to ono zdradzało go zawsze jako reżysera radiowego.

Zdaniem tego autora,

wpłynął znacznie na polski teatr lalek poprzez swoje pierwsze przedstawienia, gdy rygory zastanej stylistyki teatru lalek przełamywał swymi odmiennymi wyobrażeniami o lalkach, rodzącymi się z jego nieskrępowanej fantazji. 

Reżyserował także w teatrach dramatycznych, m.in.: Sen nocy letniej (Teatry Dramatyczne w Szczecinie, 1958 i Teatr im. Fredry w Gnieźnie, 1962), Jutro (Teatr Ludowy w Warszawie, 1958), Klub kawalerów i Balik gospodarski (obie sztuki w Gnieźnie, 1959), Serca w matni (Teatr Powszechny w Łodzi, 1960), Romans z wodewilu (Teatr im. Mickiewicza w Częstochowie, 1961), Psie czasy, sierżancie (Teatr Polski w Bydgoszczy, 1962), Androklesa i lwa (Teatr Ludowy w Nowej Hucie, 1963), Czarującą szewcową (Teatr im. Jaracza w Olsztynie, 1966), Czapę (na eksperymentalnej scenie Margines przy Teatrze w Olsztynie, 1967), Dwoje bram – trudna straż (1967) i Figiel za figiel (1968) w Teatrze Dramatycznym w Wałbrzychu, widowisko On (Teatr Ziemi Mazowieckiej w Warszawie, 1970), Każdy kocha Opalę i Ożenić się nie mogę (Teatr im. Osterwy w Gorzowie Wielkopolskim, 1973 i 1974). W 1979–85 wykładał na Wydziale Radia i Telewizji Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, w 1984–85 był kierownikiem Zakładu Reżyserii Radiowej. Był Członkiem Zasłużonym SPATIF-ZASP-u. 

Był laureatem wielu nagród: w 1959 w Sorrento, na międzynarodowym konkursie, otrzymał nagrodę radia i telewizji włoskiej – Prix Italia, za libretto i reżyserię opery radiowej Neffru z muzyką Zbigniewa Wiszniewskiego; w 1968 Złoty Mikrofon – coroczne wyróżnienie Polskiego Radia dla wybitnych twórców radiowych, w 1969 Nagrodę II st. Ministra Kultury i Sztuki za osiągnięcia twórcze w dziedzinie słuchowisk radiowych; w 1992 z okazji 60. lat pracy w radiu – Honorowego Wielkiego Splendoru, nagrodę Teatru Polskiego Radia. W „Pamiętniku Teatralnym” zamieścił wspomnienie pod tytułem Watek pamięci. Ze wspomnień reżysera Teatru Wyobraźni. 

Bibliografia

Almanach 1995/96; Byrski: Teatr-radio s. 190; Ciecierski: Zwyczajne życie; XX lat sceny gnieźnieńskiej; Jurkowski: Moje pokolenie (cyt.); A. Koecher-Hensel, M. Niecikowska: 50 lat Teatru Laka Guliwer [Warszawa 1996]; Misiorny: Teatry Ziem Zachodnich; Prusiński: Jest teatr w Olsztynie; 75 lat Polskiego Radia. Kalendarium 1925–2000. Oprac. Z. Chomicz, [Warszawa 2000]; 100 przedstawień t. lalek; T. Lalek Guliwer 1945–70; W kręgu Baja; Waszkiel: Dzieje 1945–2000; Gaz. Wyb. 1996 nr 138. 144; Pam. Teatr. 1973 z. 3–4 s. 521–527 (Z. Kopalko); Wiad. Kult. 1996 nr 27 (il.); Akta, Arch. Uniw. Śląskiego w Katowicach, ZASP (fot.); Almanach 1944–59. 

Ikonografia

Fot. – ITWarszawa.

Źródło: Słownik biograficzny teatru polskiego 1910–2000, t. III, Instytut Sztuki PAN, Warszawa 2017.
Zachowano konwencję bibliograficzną i część skrótów używanych w źródłowej publikacji.

Biogram w Almanachu Sceny Polskiej

Zbigniew Kopalko (9 X 1909 Truskawiec Zdrój koło Lwowa - 12 VI 1996 Warszawa), reżyser, kier. artyst. teatru, pedagog. Pocho­dził z rodziny aktorskiej. W 1.1925-28 statysto­wał u boku matki, Z. Molskiej, w przedstawie­niach T. Reduta w Wilnie i objazdach. Następ­nie odbył studia na wydz. humanistycznym wil. Uniw. Stefana Batorego i rozpoczął pracę w miejscowej rozgłośni PR. Był referentem lit., sprawozdawcą i realizatorem słucho­wisk. W czasie okupacji niem. walczył w sze­regach AK, współpracował z tajnym Studiem Dram. S. Martyki i M. Szpakiewicza w Wil­nie. W 1945 przybył do Białegostoku i został nauczycielem. Wkrótce wrócił do radia, naj­pierw w Toruniu, później w Łodzi, gdzie był reżyserem i zastępcą kier. lit. rozgłośni. Od 1948 do ostatnich lat związany z PR w Warsza­wie, przeszedł do historii tej instytucji jako jeden z najwybitniejszych reżyserów i teorety­ków teatru radiowego, mistrz i wychowawca wielu pokoleń twórców radiowych. Był auto­rem znakomitych słuchowisk, opartych na li­teraturze staropolskiej, utworach Mickiewi­cza, Słowackiego, Prusa, Shakespeare'a, Gals-worthy'ego, Salacrou, cyklu "Mistrzowie sceny polskiej". Za swą twórczość został nagrodzony "Wielkim Splendorem", był także laureatem Prix Italia. Działalność radiową łączył w okre­sie powojennym z reżyserią teatr. na wielu scenach lalkowych i dramatycznych. I tak, w 1.1953-56, wystawił w warsz. T. L. "Guli­wer" we własnym oprac. "Bajki i bajeczki" oraz "Syfona Psotnika", "Czarodziejski bęben" wg własnej adapt. Tołstoja (wznowiony w 1960), "Baśń o szklarzu i cesarzu" Nawrockiej. W 1. 1954-55 sprawował też kierownictwo artyst. "Guliwera". Był autorem popularnych sztuk dla dzieci, np. "Zaklęty rumak" wg Leśmiana, adaptatorem i reżyserem bajek Andersena: "Pastereczki i kominiarczyka", zrealizowanej w warsz. T. L. i A. "Baj" i nagrodzonej za re­żyserię na II Ogólnopolskim Festiwalu T. La­lek w Warszawie (1957) oraz tamże "Księżnicz­ki na grochu", ponadto reżyserem przedstawie­nia "Plamka" Rosik (1973). W warsz. T. "Lalka" wystawił autorski spektakl "Baśń o szlachetnym Don Kichocie i jego wrogu, czarowniku Alifanfaronie" (1964), a w T. L. "Świerszcz" w Białymsto­ku w tymże roku własną sztukę "Igiełka boha­terem". W T. L. i A. "Marcinek" w Poznaniu reżyserował "Noc cudów" Ratajczaka (1968), po­wtórzoną w T. Dzieci Zagłębia w Będzinie (1969), w T. L. i A. "Kacperek" w Rzeszowie własny utwór "Lustra opowiadają w czwartek" (1975), w T. L. i A. "Baj Pomorski" w Toruniu ponownie "Księżniczkę na grochu" (1978). Jako reżyser t. dram. upamiętnił się m.in. spekta­klami: "Sen nocy letniej" Shakespeare'a w T. Dramatycznych w Szczecinie (1958), potem w Gnieźnie (1962), "Klub kawalerów" Bałuckie­go i "Balik gospodarski" Zabłockiego w T. im. Fredry w Gnieźnie (1959), "Serca w matni" Ho­warda w T. Powszechnym w Łodzi (1960), "Czapa" Krasińskiego na eksperymentalnej sce­nie Margines T. im. Jaracza w Olsztynie (1967), a na dużej scenie "Niezawodny system" Feydeau (1968). W 1967 reżyserował też "Dwo­je bram - trudna straż" Calderona, a w nastę­pnym "Figiel za figiel" Bogusławskiego w T. Dramatycznym w Wałbrzychu, widowisko "On" wg Krupskiej w T. Ziemi Mazowieckiej w Warszawie (1970), następnie spektakle "Każdy kocha Opalę" Patricka (1973) i "Ożenić się nie mogę" Fredry (1974) w T. im. Osterwy w Gorzowie Wielkopolskim. Był wykładowcą na wydz. radia i telewizji Uniw. Śląskiego w Katowicach, członkiem zasłużonym SPATiF-ZASP. Źródło: Almanach Sceny Polskiej 1995/96 tom XXXVII, Instytut Sztuki PAN, Warszawa 2001